Nghị định thư kyoto là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học

Tóm tắt

Nghị định thư Kyoto là văn kiện bổ sung mang tính ràng buộc pháp lý cho Công ước khung Liên Hợp Quốc về biến đổi khí hậu (UNFCCC), nhằm thiết lập mục tiêu giảm phát thải khí nhà kính cho các nước phát triển trong giai đoạn 2008–2012. Nghị định thư quy định chỉ tiêu cụ thể cho sáu loại khí nhà kính chính, bao gồm CO₂, CH₄, N₂O, HFCs, PFCs và SF₆.

Tài liệu được soạn thảo tại Hội nghị Liên Hợp Quốc lần thứ ba về biến đổi khí hậu (COP3) tổ chức tại Kyoto, Nhật Bản vào tháng 12 năm 1997, và có hiệu lực từ ngày 16/02/2005 sau khi đủ điều kiện về số lượng và tỷ lệ phát thải được phê chuẩn. Đây là khuôn khổ đầu tiên buộc các quốc gia công nghiệp chấp nhận trách nhiệm pháp lý trong việc giảm lượng khí nhà kính.

Với các cơ chế thị trường như mua bán hạn ngạch phát thải (emissions trading), Cơ chế phát triển sạch (CDM) và Hợp tác chung (JI), Nghị định thư mở ra cơ hội cho các nước phát triển tiếp cận giải pháp linh hoạt nhằm đạt mục tiêu giảm phát thải. Nghị định thư đóng vai trò then chốt trong lịch sử chính sách khí hậu toàn cầu và là nền tảng cho các thỏa thuận kế tiếp.

Khởi nguồn và bối cảnh lịch sử

Những năm đầu của thập niên 1990 chứng kiến sự gia tăng bằng chứng khoa học về hiện tượng ấm lên toàn cầu và tác động tiêu cực của khí nhà kính lên hệ thống khí hậu. Hội nghị Thượng đỉnh Trái Đất tại Rio de Janeiro (1992) đã thông qua UNFCCC nhưng chỉ đặt ra nguyên tắc chung mà không quy định mục tiêu cụ thể. Điều này đặt ra yêu cầu cấp bách về một thỏa thuận ràng buộc hơn để ứng phó trực tiếp với tăng trưởng phát thải, nhất là từ các nền kinh tế công nghiệp hóa.

Tại COP3 diễn ra ở Kyoto, gần 160 quốc gia đã thảo luận gay gắt về phân bổ trách nhiệm và mức giảm phát thải. Quan điểm giữa các nước phát triển và đang phát triển, cũng như giữa Hoa Kỳ và Liên minh châu Âu, có nhiều khác biệt. Cuối cùng, thoả thuận dựa trên nguyên tắc “trách nhiệm chung nhưng có sự khác biệt” được chấp nhận, khẳng định vai trò tiên phong của các nước Annex I theo UNFCCC.

Sau khi ký vào năm 1998, việc phê chuẩn Nghị định thư diễn ra chậm chạp vì nhiều quốc gia cân nhắc tác động kinh tế. Nghị định thư chỉ có hiệu lực khi đủ 55 bên tham gia và chiếm ít nhất 55% tổng phát thải của Annex I. Nga phê chuẩn vào năm 2004 đã mở đường cho văn kiện có hiệu lực, tạo tiền đề cho các chính sách giảm phát thải sau này.

Nguyên tắc cơ bản và cơ chế vận hành

Nguyên tắc trung tâm của Nghị định thư Kyoto là “trách nhiệm chung nhưng có sự khác biệt” (Common But Differentiated Responsibilities), theo đó các nước phát triển (Annex I) phải thực hiện các cam kết pháp lý về giảm phát thải, trong khi các nước đang phát triển không bị ràng buộc mục tiêu cụ thể giai đoạn đầu.

Các cam kết giảm phát thải được thiết lập dưới dạng hạn ngạch năm (caps), với giám sát và báo cáo chặt chẽ qua hệ thống UNFCCC. Cơ chế tuân thủ gồm Ban Kiểm tra Bên thứ nhất và Ban Áp dụng Xử lý (CMP), đảm bảo tính minh bạch và trách nhiệm giải trình.

Các công cụ thị trường được thiết kế để hỗ trợ thực hiện mục tiêu:

• Emissions Trading: Cho phép mua bán hạn ngạch phát thải giữa các nước Annex I.
• Clean Development Mechanism (CDM): Đầu tư vào dự án giảm phát thải tại các nước đang phát triển để nhận tín chỉ.
• Joint Implementation (JI): Hợp tác giảm phát thải trực tiếp giữa các quốc gia Annex I.

Mục tiêu và cam kết phát thải

Nghị định thư Kyoto đặt năm 1990 làm mốc tham chiếu cho lượng phát thải CO₂ tương đương và yêu cầu giảm bình quân ít nhất 5% tổng lượng phát thải của sáu khí nhà kính chính so với mức baseline. Giai đoạn cam kết kéo dài từ 2008 đến 2012, với báo cáo định kỳ và điều chỉnh hạn ngạch hàng năm.

Các quốc gia cụ thể đặt mục tiêu khác nhau theo khả năng và hoàn cảnh:

Quốc gia/khối	Mục tiêu giảm (%)
Liên minh châu Âu	−8
Nhật Bản	−6
Hoa Kỳ (không phê chuẩn)	−7
Canada (rút lui 2011)	−6
Nga	0 (giữ mức 1990)

Phương pháp tính toán cho phép chuyển giao hạn ngạch nội bộ và quốc tế, đồng thời kết hợp tín chỉ CDM và JI để đạt mục tiêu linh hoạt trong khuôn khổ UNFCCC.

Phạm vi phủ sóng và đối tượng áp dụng

Nghị định thư Kyoto áp dụng cho 37 quốc gia công nghiệp hóa (Annex I) và Liên minh châu Âu, yêu cầu các bên này thực hiện cam kết giảm phát thải khí nhà kính. Các nước thuộc Annex II (các thành viên OECD) chịu trách nhiệm tài chính và chuyển giao công nghệ cho các nước đang phát triển (Non-Annex I) nhằm hỗ trợ thích ứng và giảm phát thải.

Các quốc gia Non-Annex I không có nghĩa vụ cắt giảm, nhưng khuyến khích tham gia các cơ chế CDM để huy động nguồn vốn và công nghệ từ Annex I. Tính tùy chọn của CDM giúp cân bằng lợi ích giữa giảm phát thải toàn cầu và phát triển kinh tế địa phương.

Nhóm	Đối tượng	Cam kết chính
Annex I	37 nước phát triển + EU	Giảm phát thải khí nhà kính
Annex II	Các nước OECD	Hỗ trợ tài chính và công nghệ cho Non-Annex I
Non-Annex I	Nước đang phát triển	Không ràng buộc mục tiêu giảm phát thải

Quá trình đàm phán và phê chuẩn

Văn kiện được thông qua tại COP3 (Kyoto, tháng 12/1997) với hơn 160 quốc gia tham gia đàm phán. Việc phê chuẩn chậm do các bên cân nhắc tác động kinh tế và cân bằng lợi ích, đặc biệt Hoa Kỳ ký nhưng không phê chuẩn, Canada rút khỏi năm 2011.

Hiệu lực pháp lý được kích hoạt khi có ít nhất 55 bên tham gia và tổng phát thải của Annex I đạt 55% năm 1990. Nga phê chuẩn tháng 11/2004 (chiếm ~17% phát thải Annex I) đã mở đường cho Nghị định thư có hiệu lực vào ngày 16/02/2005.

1. Tháng 12/1997: Thông qua tại COP3, Kyoto.
2. Tháng 5/1998: Mở ký kết.
3. Tháng 11/2004: Nga phê chuẩn, hoàn thành điều kiện tỷ lệ phát thải.
4. 16/02/2005: Nghị định thư có hiệu lực.

Đánh giá hiệu quả và hạn chế

Giai đoạn cam kết 2008–2012, tổng lượng phát thải của các nước Annex I giảm khoảng 22% so với mức baseline năm 1990 nhờ cơ chế thị trường carbon và đầu tư CDM. Liên minh châu Âu đạt giảm ~22%, Nga ~31%, Nhật Bản ~6% so với baseline.

• Ưu điểm: Tạo động lực thị trường, huy động đầu tư; minh bạch thông tin qua báo cáo UNFCCC.
• Hạn chế: Không bao gồm Trung Quốc, Ấn Độ; mục tiêu năm 1990 không phản ánh phát thải tăng/giảm sau này; Hoa Kỳ không tham gia.

Khu vực	Giảm so 1990 (%)
EU	22
Nga	31
Nhật Bản	6

Khuyến nghị cải tiến bao gồm mở rộng đối tượng áp dụng, cập nhật baseline linh hoạt và tăng cường giám sát thực thi để đạt mục tiêu 1,5 °C theo IPCC :contentReference[oaicite:0]{index=0}.

Liên kết với các thỏa thuận tiếp theo

Amendment Doha (2012) gia hạn giai đoạn cam kết đến năm 2020, chuẩn bị cho khung chính sách mới. Thỏa thuận Paris (2015) đã thay thế Nghị định thư với cơ chế Đóng góp Quốc gia Tự quyết (NDC) linh hoạt và tính bao trùm hơn :contentReference[oaicite:1]{index=1}.

Các chương trình COP sau đó tập trung vào tài chính khí hậu, minh bạch thông tin và tăng cường hỗ trợ công nghệ cho bên đang phát triển, tạo nền tảng cho Chuẩn mực Minh bạch Mở rộng (Enhanced Transparency Framework) của Paris Agreement.

Triển vọng và thách thức tương lai

• Xây dựng cơ chế ràng buộc mạnh mẽ hơn giai đoạn sau 2020 để hạn chế ấm lên dưới 1,5 °C.
• Mở rộng thị trường carbon toàn cầu, đảm bảo tính minh bạch và hiệu quả kinh tế.
• Tăng cường hỗ trợ tài chính và chuyển giao công nghệ cho các nước đang phát triển.
• Ứng dụng công nghệ giám sát phát thải (MRV) và nền tảng số để theo dõi thời gian thực.

Hợp tác đa phương, minh bạch dữ liệu và cam kết chính trị bền vững là yếu tố then chốt để biến mục tiêu lý thuyết thành hành động thực tế và giữ giới hạn nhiệt độ toàn cầu dưới mức an toàn :contentReference[oaicite:2]{index=2}.

Tài liệu tham khảo

1. UNFCCC. “The Kyoto Protocol.” unfccc.int
2. United Nations Treaty Collection. “Kyoto Protocol to the UNFCCC.” treaties.un.org
3. International Energy Agency. “Climate Change 2020.” iea.org
4. European Commission. “Kyoto Protocol.” ec.europa.eu
5. IPCC. “Fourth Assessment Report (AR4): Summary for Policymakers.” ipcc.ch
6. UNFCCC. “Paris Agreement.” unfccc.int